Ο άνθρωπος από βιβλική και κοσμική σκοπιά
Του Σπυρίδωνα Παρασκευόπουλου (*)
Την αφορμή για τη θεματολογία αυτή την πήρα πριν από κάποιο καιρό από ένα άρθρο στο γερμανικό περιοδικό Focus. Εκεί συνειδητοποίησα ότι ακόμη και αναγνώστες της Βίβλου και χριστιανοί θα μπορούσαν να κλονιστούν από τέτοια άρθρα που αμφισβητούν την αξιοπιστία του λόγου της Βίβλου. Γι’ αυτό πιστεύω ότι οι αληθινοί χριστιανοί πρέπει συνεχώς να είναι άγρυπνοι και καλά πληροφορημένοι για τα περιεχόμενα της πίστης τους από το καταστατικό τους, τη Βίβλο δηλαδή.
Ωστόσο, δεν ισχυρίζομαι ότι μπορώ να σας ενημερώσω πλήρως και αυθεντικά για το θέμα. Μια τέτοια προσέγγιση θα ξεπερνούσε τις δυνατότητες της γνώσης μου. Η επιθυμία μου είναι να μεταδώσω μερικούς προβληματισμούς που μου δημιουργήθηκαν κατά την ανάγνωση του άρθρου αυτού, οι οποίοι ίσως να είναι χρήσιμοι για την ενίσχυση της χριστιανικής πίστης.
Προκαταβολικά θα ήθελα να παραθέσω τρία βιβλικά χωρία σχετικά με αυτό το θέμα – ακόμη και αν σήμερα θεωρούνται από τους «διαφωτισμένους» ως αφελή – από τα οποία αντλώ την έμπνευσή μου:
- Ο Κύριος ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο από το χώμα της γης και φύσηξε μέσα στα ρουθούνια του πνοή ζωής. Έτσι έγινε ο άνθρωπος ζωντανό ον (Γένεση 2:7).
- Με δημιούργησε το Πνεύμα του Θεού, του Παντοδύναμου η πνοή, ζωή μού δίνει (Ιώβ 33:4).
- Δημιούργησε, λοιπόν, ο Θεός τον άνθρωπο σύμφωνα με τη δική του την εικόνα, «κατ’ εικόνα Θεού» τον δημιούργησε, τους δημιούργησε άντρα και γυναίκα. (Γένεση 1:27).
Αυτή είναι, συνοπτικά, κατά τη γνώμη μου, η απλή και κατανοητή βιβλική άποψη για την προέλευσή μας. Αυτές οι δηλώσεις περιέχουν τρεις σημαντικές πληροφορίες που θέλω πρώτα να επισημάνουμε πρώτον, ότι δημιουργηθήκαμε από ύλη (χώμα της γης), δεύτερον, ότι λάβαμε την πνοή του Θεού, ένα άυλο, μη φυσικό στοιχείο, θα λέγαμε μια υπερφυσική θεϊκή ουσία που αποτελεί την ψυχή μας, και τρίτον, ότι δημιουργηθήκαμε κατ’ εικόνα Θεού.
Σύμφωνα με τη Βίβλο, είμαστε, για να το εκφράσουμε επιστημονικά, διπλής φύσεως όντα. Περιέχουμε μέσα μας υλικά και άυλα στοιχεία. Η κυρίαρχη σημερινή επιστημονική άποψη βλέπει το σύμπαν, δηλαδή τον κόσμο, ως καθαρά υλικό, και επίσης τον άνθρωπο ως αποκλειστικά φυσικό, υλικό ον. Η κυρίαρχη άποψη των βιολόγων σήμερα είναι ότι ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ζώο, δηλαδή ότι τόσο το ζώο όσο και ο άνθρωπος, είναι βιολογικές μηχανές που διαφέρουν μόνο λίγο στην ποιότητα της εξέλιξής τους. Η ζωή του ανθρώπου και του ζώου είναι απλώς το αποτέλεσμα λειτουργίας ενός βιολογικού υπολογιστή.
Η ιστορία όμως δείχνει ότι οι κοσμικές απόψεις για την προέλευση του ανθρώπου δεν ήταν ποτέ ενιαίες. Κάθε εποχή και κάθε κοινωνία είχε τις δικές της αντιλήψεις για την προέλευση και τη σύσταση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Θρησκευτικοί ιδρυτές, φιλόσοφοι και φυσικοί επιστήμονες προσπαθούσαν και προσπαθούν να βρουν και να εξηγήσουν τις ρίζες του ανθρώπου και της συνείδησής του με διαφορετικούς τρόπους.
Πολύ κοντά στη δυϊστική βιβλική αντίληψη, χωρίς να γνωρίζουν τη Βίβλο, βρίσκονταν οι Έλληνες φιλόσοφοι Σωκράτης και Πλάτων, που θεωρούσαν το σώμα και την ψυχή ως δύο ξεχωριστά μέρη. Ο Σωκράτης έλεγε: «Λόγω της ψυχής μας μας αποκαλούν σοφούς ή ανόητους, καλούς ή κακούς».
Αντίθετα, ο βιολόγος και νομπελίστας του 1962 Francis Crick υποστήριζε ότι δεν υπάρχει ψυχή ανεξάρτητη από το σώμα. Είπε:
Στην πραγματικότητα, όλη η προσωπικότητά μας, η εμπειρία μας που διαμορφώνεται από χαρές, λύπες και αναμνήσεις, προκαλείται από τη λειτουργία ενός τεράστιου πλήθους νευρικών κυττάρων. Η συνεργασία τους δημιουργεί το “εγώ”, όπως το ρολόι δείχνει την ώρα, παρόλο που αυτή η ιδιότητα δεν ανήκει σε κανένα από τα γρανάζια ή τα ελατήριά του.
Σε αντίθεση με αυτόν, ο νευροεπιστήμονας και νομπελίστας Ιατρικής (1963) John Eccles υποστηρίζει μια δυϊστική αντίληψη. Προσπαθεί να βρει μια επιστημονικά τεκμηριωμένη θεωρία που να εξηγεί τα φαινόμενα της ψυχής και της συνείδησης. Πιστεύει ότι ανακάλυψε στον εγκέφαλο τα λεγόμενα «ψυχόνια», νοητικές μονάδες που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση με ορισμένα εγκεφαλικά κύτταρα και λειτουργούν ως φορείς της συνείδησης, συνεχίζοντας την ύπαρξή τους και μετά το θάνατο του υλικού σώματος.
Σε μια συνέντευξη στο ίδιο περιοδικό Focus, όταν ρωτήθηκε πώς τα ψυχόνια οδηγούν στην αθανασία, απάντησε:
Η αθανασία θα μπορούσε να υπάρχει, γιατί τα ψυχόνια δεν είναι υλικά. Παραμένουν ακόμη κι όταν πεθαίνουν τα εγκεφαλικά κύτταρα … Αυτό όμως πιθανότατα δεν θα αποδειχθεί ποτέ. Το μυστήριο της ύπαρξής μας είναι μεγαλύτερο απ’ ό,τι μπορούμε να φανταστούμε.
Με αυτή του τη θεωρία, ο Eccles συναντά έντονη απόρριψη από τους περισσότερους συναδέλφους του. «Φαίνεται πως θέλει να αφήσει χώρο για τον Θεό στις θεωρίες του», σχολίασε ειρωνικά ο ερευνητής πόνου Manfred Zimmermann.
Οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες πιστεύουν αντίθετα, πως η σκέψη και η συνείδηση είναι αποκλειστικό προϊόν της ηλεκτρικής δραστηριότητας των νευρώνων του εγκεφάλου. Η ζωή των ζώων και ιδιαίτερα των ανθρώπων θεωρείται ως το τελικό προϊόν μιας εξελικτικής διαδικασίας που διήρκεσε εκατομμύρια χρόνια.
Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να θέσω μερικές «αφελείς» ερωτήσεις:
- Μπορούν πραγματικά όλες οι ανθρώπινες ιδιότητες να αποδοθούν στη χημεία και τη βιολογία;
- Ορίζεται ο άνθρωπος μόνο από τις χημικές και ηλεκτρικές διεργασίες του εγκεφάλου του;
- Είναι ο άνθρωπος πράγματι μόνο ύλη, που μέσω ενός υπολογιστικού συστήματος στον εγκέφαλο παράγει ζωτικές λειτουργίες;
- Παύει ο άνθρωπος να υπάρχει όταν οι εγκεφαλικές λειτουργίες σβήσουν;
- Μόνο τα υλικά μέρη του σώματός μας συνιστούν την ανθρώπινη υπόστασή μας;
- Είναι ένας άνθρωπος με προσθετικό πόδι λιγότερο άνθρωπος από κάποιον με δύο υγιή πόδια;
- Είναι κάποιος με τεχνητή καρδιά λιγότερο άνθρωπος από κάποιον με καρδιά από σάρκα και αίμα;
Πιστεύω ότι μπορούμε να απαντήσουμε ξεκάθαρα “όχι” σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Μπορούμε να αντικαταστήσουμε όσα όργανα και προσθετικά μέλη θέλουμε, αλλά αυτό που συνιστά την προσωπικότητά μας παραμένει ανέπαφο στον πυρήνα του.
Αν λοιπόν η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης δεν βρίσκεται στο ορατό, στο σωματικό, τότε πού βρίσκεται; Η ερώτηση είναι δικαιολογημένη: Πού βρίσκεται η αληθινή ουσία του ανθρώπου;
Πιστεύω, καταρχάς, ότι διαισθητικά ο καθένας μας γνωρίζει ότι το πραγματικό «εγώ» του, δηλαδή πως η εσωτερική μας ύπαρξη είναι κάτι περισσότερο από το σώμα μας. Όλοι μας νιώθουμε ότι υπάρχει κάτι που υπερβαίνει το υλικό, που ξεπερνά τη χημική σύνθεση.
Η Βίβλος λέει σχετικά ότι αυτό το «κάτι» έχει να κάνει με την ψυχή μας. Σύμφωνα με τη Βίβλο, ο άνθρωπος – δηλαδή εσείς κι εγώ – έχει μια ξεχωριστή θέση στο σύμπαν. Σύμφωνα με τις βιβλικές αφηγήσεις της Δημιουργίας που ανέφερα στην αρχή, ο Θεός δημιούργησε προσωπικά τον πρώτο άνθρωπο «από χώμα της γης και ενεφύσησε στα ρουθούνια του πνοή ζωής» (Γένεση 2:7).
Με αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος έλαβε το Πνεύμα του Θεού, ναι, θεϊκή ουσία, και έτσι την ικανότητα σκέψης. Η σκέψη, δηλαδή η συνείδηση του «εγώ», είναι ένα ουσιώδες, ακόμη και θεϊκό στοιχείο του ανθρώπου – κάτι που τα ζώα δεν έχουν με τον ίδιο τρόπο.
Γι’ αυτό και το επιστημονικό μας όνομα είναι Homo sapiens, δηλαδή ο σοφός ή σκεπτόμενος άνθρωπος. Αυτός ο πρωταρχικός θεϊκός πνευματικός πυρήνας είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Μέσω αυτού του πνεύματος μπορεί να υπάρξει σχέση με τον Θεό.
Με αυτόν τον πνευματικό πυρήνα, οι άνθρωποι κατέχουν μια ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στα δημιουργήματα. Η διανοητική μας ικανότητα ξεπερνά κατά πολύ εκείνη όλων των άλλων πλασμάτων. Έχουμε νοημοσύνη, φαντασία, δημιουργικότητα. Κάνουμε ερωτήσεις, θεωρητικολογούμε, ερευνούμε, μπορούμε να βγάζουμε συμπεράσματα. Μόνο εμείς οι άνθρωποι έχουμε ιστορία την οποία παρακολουθούμε συνειδητά.
Μόνο εμείς, από όλα τα δημιουργήματα, δείχνουμε διαρκές ενδιαφέρον για την προέλευση και τον προορισμό μας. Ναι, έχουμε ιστορία και θέτουμε ερωτήματα για το νόημα της ζωής. Και μπορούμε, αν το θελήσουμε – κάτι που θεωρώ σημαντικότατο – να έχουμε πνευματική σχέση με τον Θεό.
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, σύμφωνα με τη Βίβλο, δεν είναι μόνο ότι φέρει το Πνεύμα του Θεού, αλλά και ότι «δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα Θεού» (Γένεση 1:27). Κανένα άλλο δημιούργημα δεν πλάστηκε κατ’ εικόνα Θεού. Η Βίβλος ξεκαθαρίζει από την αρχή ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα συγγένειας με τον Θεό.
Μέσω των δύο αυτών χαρακτηριστικών – της κατοχής του Πνεύματος του Θεού και της δημιουργίας κατ’ εικόνα Του – διακρίνεται ο άνθρωπος από όλα τα άλλα πλάσματα. Διαφορετικά, όπως σωστά λένε οι βιολόγοι, δεν διαφέρουμε φυσικά και οργανικά από τον ζωικό κόσμο.
Πράγματι, αυτό το αναφέρει και η Βίβλος, λέγοντας ότι οι άνθρωποι είναι όπως τα ζώα:
Όσο για τους ανθρώπους, ο Θεός τούς δοκιμάζει για να τους δείξει ότι στο βάθος δεν είναι παρά ζώα. Γιατί, τελικά οι άνθρωποι και τα ζώα έχουν την ίδια μοίρα. Η ίδια τύχη τούς περιμένει· όπως πεθαίνει το κτήνος έτσι πεθαίνει πλάι του κι ο άνθρωπος, αφού όλα είναι ματαιότητα. Όλα καταλήγουν στον ίδιο τόπο· όλα έγιναν από χώμα, κι όλα ξαναγυρίζουν σ’ αυτό. Ποιος ξέρει με βεβαιότητα αν η στερνή πνοή των ανθρώπων ανεβαίνει προς τα πάνω κι αν η στερνή πνοή του ζώου κατεβαίνει προς τα κάτω στη γη; (Εκκλησιαστής 3:18-21)
Έχουμε ήδη εξηγήσει ότι μόνο ο λόγος του Θεού μας διαφωτίζει σε αυτά τα θέματα. Η Βίβλος αποκαλύπτει (Ζαχαρίας 12:1) ότι μέσα στον άνθρωπο υπάρχει το Πνεύμα του Θεού, το οποίο του χαρίζει την ικανότητα της σκέψης. Ανοίγει τον ορίζοντα της ανθρώπινης γνώσης, δηλαδή το επίπεδο της λογικής σκέψης, της λήψης αποφάσεων και της δημιουργικότητας. Αυτό το πνεύμα είναι έμφυτο σε όλους μας. Μας έχει χαριστεί από τη γέννησή μας.
Αυτό το πνεύμα είναι η κινητήρια δύναμη που φέρνει στην ύπαρξη τη διανοητική και συναισθηματική μας ζωή. Είναι επίσης αυτό που είτε αναζητά τον Θεό είτε τον απορρίπτει.
Το θεϊκό Πνεύμα είναι αυτό που μας βοηθά να κατανοήσουμε και να αντιληφθούμε το περιβάλλον μας. Η πνευματική αυτή διάσταση εξηγεί ένα μυστήριο που χωρίς τη βοήθεια της Βίβλου παραμένει αίνιγμα για φιλοσόφους και διανοούμενους.
Σκεφτήκαμε ποτέ πώς γίνεται ο λευκός αυτός ιστός των δύο-τριών κιλών στον εγκέφαλό μας να δημιουργεί συνείδηση και αυτοαντίληψη; Προέρχονται οι καταστάσεις συνείδησης αποκλειστικά από την ύλη; Δημιουργούνται οι σκέψεις, τα συναισθήματα, οι ελπίδες και τα όνειρά μας μόνο από άτομα και μόρια; Κι ακόμα πιο εντυπωσιακό: αυτός ο ιστός του εγκεφάλου μπορεί να ερευνήσει τον ίδιο του τον εαυτό. Ο εγκέφαλος είναι όργανο που προσπαθεί να κατανοήσει τον εαυτό του.
Όλα αυτά μοιάζουν με μαγεία. Και είναι κατά ένα τρόπο. Διότι η εξήγηση είναι πράγματι υπερφυσική (μεταφυσική). Βρίσκεται, όπως είδαμε, στον πνευματικό κόσμο. Υπάρχουν νευροβιολόγοι που υποστηρίζουν ότι η ψυχή (πνεύμα) και ο εγκέφαλος είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Ο John Eccles κατέληξε στο εξής συμπέρασμα:
Πιστεύω ότι η ψυχή έχει δική της ύπαρξη, ότι υπάρχει ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο. Συνεργάζεται στενά με τον εγκέφαλο, αλλά τον υπερβαίνει.
Στον εγκέφαλο λοιπόν κατοικεί ένα μη φυσικό, μη υλικό συστατικό που δημιουργεί σκέψη και συνείδηση. Είναι το θεϊκό κομμάτι του ανθρώπου. Όμως, όπως μας λέει η Βίβλος, μετά την πτώση του ανθρώπου, αυτό το πνεύμα δεν μπορεί από μόνο του να χτίσει σχέση με τον Θεό. Το πνεύμα είναι η αναγκαία αλλά όχι επαρκής προϋπόθεση που έχουν όλοι οι άνθρωποι (σε αντίθεση με τα ζώα) για να αναγνωρίσουν τον Θεό.
Η Βίβλος αποκαλύπτει ότι μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό και να έχουμε προσωπική σχέση μαζί Του μόνο μέσω του Ιησού Χριστού, που είπε:
Εγώ είμαι η οδός, η αλήθεια και η ζωή· ουδείς έρχεται προς τον Πατέρα ειμή δι’ εμού (Ιωάν. 14: 6).
Και αυτό γίνεται με τη βοήθεια του Αγίου Πνεύματος. Το Άγιο Πνεύμα είναι μια άλλη διάσταση του Θεού. Είναι ο σπόρος της αιώνιας ζωής με τον Θεό, αφού κάνει τα πλάσματα παιδιά του Θεού (Α’ Ιωάν. 3:1-2). Το Άγιο Πνεύμα είναι η δύναμη που μας αλλάζει μέσω της μετάνοιας και της ανανέωσης, δηλαδή της αναγέννησης.
Αυτό το Άγιο Πνεύμα δεν είναι έμφυτο στους ανθρώπους, αλλά ο Θεός το δίνει σε όσους το επιθυμούν. Εξευγενίζει το ανθρώπινο πνεύμα και βοηθά το άτομο να αναγνωρίσει τις αμαρτίες του, να μετανοήσει και να αναγνωρίσει την κυριαρχία του Θεού στη ζωή του (Πράξ. 2:37-38).
Ο άνθρωπος όμως έχει την ελευθερία να αποφασίσει. Από όλα τα δημιουργήματα, μόνο οι άνθρωποι μπορούν να λάβουν το Άγιο Πνεύμα, το οποίο εξευγενίζει το ανθρώπινο πνεύμα και του αποδίδει ξανά τη χαμένη του θεϊκή λάμψη.
Αυτό το εξευγενισμένο πνεύμα μάς επιτρέπει, ενόσω ζούμε στη σάρκα, να έρθουμε σε σχέση με τον Θεό. Μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοούμε πνευματικά πράγματα και – το σημαντικότερο – να τα επιθυμούμε.
Η εμπειρία της ζωής δείχνει, όπως διδάσκει και η Βίβλος, ότι από τη φύση μας οι άνθρωποι δεν είμαστε δεκτικοί στα πνευματικά πράγματα. Ο Απόστολος Παύλος λέει:
Ο φυσικός άνθρωπος δεν δέχεται τα του Πνεύματος του Θεού… ούτε δύναται να τα γνωρίσει, διότι πνευματικώς ανακρίνονται (Α’ Κορ. 2:14).
Χωρίς την επαφή – μέσω του Αγίου Πνεύματος – με τον Δημιουργό του, το ανθρώπινο πνεύμα είναι ατελές. Χάρη στη βοήθεια και τη δράση του Αγίου Πνεύματος αποκτούμε μια επιπλέον – έστω και υποκειμενική – διάσταση γνώσης, που μας επιτρέπει να επικοινωνούμε με τον Θεό και να κατανοούμε τη σκέψη Του. Πάνω απ’ όλα, η διάσταση αυτή μας επιτρέπει να χτίσουμε στενή σχέση με τον Θεό. Έτσι, σύμφωνα με τη Βίβλο, βιώνουμε τον Θεό.
Ο Απόστολος Παύλος λέει (Α’ Κορ. 2:11):
Διότι ποιος από τους ανθρώπους γνωρίζει τα του ανθρώπου, παρά μόνο το πνεύμα του ανθρώπου που είναι μέσα του; Έτσι και τα του Θεού ουδείς γνωρίζει, παρά μόνο το Πνεύμα του Θεού.
Μέσω του Αγίου Πνεύματος μπορούμε να μετέχουμε στη σκέψη του Θεού και στη θεϊκή φύση και να βλέπουμε τα πράγματα από ανώτερη σκοπιά, τη σκοπιά του Θεού. Με αυτή την πνευματική διάσταση γνώσης, το Άγιο Πνεύμα μας δίνει χαρακτηριστικά και ιδιότητες του Θεού.
Μέσω του Πνεύματός Του, ο Θεός εργάζεται σε ανθρώπους πρόθυμους και δεκτικούς. Έτσι δημιουργεί εσωτερικές αλλαγές που οδηγούν σε αλλαγή νοοτροπίας και σε νέα προοπτική.
Το Άγιο Πνεύμα εργάζεται μέσω της ψυχής μας, δηλαδή μέσω του Πνεύματος του Θεού, και μας δίνει τη δύναμη να ζούμε μια καλή και θεοσεβή ζωή. Μια τέτοια διαδικασία αγιασμού οδηγεί στο να γίνουμε ένα με τον Δημιουργό στη σκέψη και τη θέληση. Έτσι αποκτούμε ξανά τη μερίδα μας στη θεϊκή φύση (Β’ Πέτρ. 1:4). Με τον τρόπο αυτό γινόμαστε κυριολεκτικά νέα κτίση. Γι’ αυτό η Βίβλος αποκαλεί μια τέτοια μεταστροφή «αναγέννηση».
Ο Απόστολος Παύλος μας καλεί να συμμετάσχουμε σε αυτή τη μεγαλειώδη ανανέωση:
Το αυτό δε φρόνημα έστω εν υμίν, το οποίον ήτο και εν Χριστώ Ιησού (Φιλ. 2:5).
Και συνεχίζει:
Και μη συμμορφώνεστε με τον αιώνα τούτον, αλλά μεταμορφώνεστε διά της ανακαινίσεως του νοός υμών (Ρωμ. 12:2).
Η διαδικασία της ανανέωσης είναι ανοιχτή για μας τους ανθρώπους από τον ερχομό του Ιησού Χριστού. Από την Πεντηκοστή, το Άγιο Πνεύμα, ο Παράκλητός Του, είναι μόνιμα κοντά μας. Μπορούμε ανά πάσα στιγμή να ζητήσουμε τη βοήθειά Του. Μπορούμε, αν το θελήσουμε, να αφήσουμε το Άγιο Πνεύμα να εξευγενίσει το πνεύμα μας.
Το Πνεύμα του Θεού μάς χαρίζει πόθο για τον Λόγο του Θεού, για την έμπνευση του Πνεύματός Του, για την κοινωνία με ομοϊδεάτες, με όσους έχουν εξευγενιστεί κατά τον ίδιο τρόπο. Αυτοί οι εξευγενισμένοι είναι οι αληθινοί, οι αναγεννημένοι χριστιανοί, δηλαδή ο λαός του Θεού στη γη. Σύμφωνα με τη Βίβλο, αυτοί οι εξευγενισμένοι άνθρωποι είναι εκείνοι που έχουν επιστρέψει στην αρχική τους πηγή – τον Θεό.
Εύχομαι σε όλους να βιώσουμε έναν τέτοιο εξευγενισμό.
(*) Ο Δρ Σπύρος Παρασκευόπουλος είναι Ομότιμος Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας στη Γερμανία.