του δρος Θ. Γ. Γραμμένου
Εισαγωγή
Aν ο Ιωάννης Καλβίνος θεωρείται ο πατέρας της Αναμορφωμένης Θεολογίας, ο Theodore de Beze ή Beza, ή επί το ελληνικότερον Θεόδωρος Βέζας, είναι ο συνεχιστής του έργου του. Ωστόσο, ελάχιστοι από τους μεγάλους Αναμορφωτές είναι εκείνοι των οποίων οι ιδέες διασύρθηκαν και διαστρεβλώθηκαν περισσότερο απ’ ότι του Beza, τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του, από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, όσο και μετά θάνατον, από μερίδα Καλβινιστών, οι οποίοι ακόμη και σήμερα θεωρούν ότι διαστρέβλωσε και παραμόρφωσε τη διδασκαλία του Καλβίνου, ιδιαίτερα αναφορικά με τα ζητήματα του προορισμού και της (συμ)μετουσίωσης. Ωστόσο, ο Beza συνεργάστηκε με απόλυτη αρμονία με τον Καλβίνο. Όπως έλεγαν, “ο Beza διάβαζε όσα έγραφε ο Καλβίνος και ο Καλβίνος διάβαζε όσα έγραφε ο Beza”. Στα ιστορικά αρχεία δεν έχει βρεθεί το παραμικρό στοιχείο που να παραπέμπει σε κάποια διαφωνία μεταξύ των δύο Αναμορφωτών.
Τα πρώτα χρόνια
Ο κυριότερος φίλος, συνεργάτης και βιογράφος του Καλβίνου, γεννήθηκε στις 24 Ιουνίου 1519 στο Vezelay της Βουργουνδίας ως το έβδομο παιδί του Pierre de Beze και της Marie Burderot, η οποία πέθανε όταν ο Theodore ήταν μόλις τριών ετών. Ο Βeza ουσιαστικά δεν πρόλαβε να γνωρίσει και να βιώσει τις χαρές της παιδικής ηλικίας. Ο θείος του Nicolas, ο οποίος ασχολούνταν με την πολιτική και ήταν εντυπωσιασμένος από τη φυσική ευφυία που εκδήλωνε ο Theodore ήδη από μικρός, τον πήρε κοντά του στο Παρίσι με σκοπό να ασχοληθεί προσωπικά με την εκπαίδευσή του, ενώ φαίνεται πως ο πατέρας του μικρού Theodore, συγκατένευσε στο ταξίδι αυτό, εν μέρει λόγω και του θανάτου της συζύγου του. Στο μεταξύ, ο προτεσταντισμός είχε αρχίσει να διαδίδεται στη Γαλλία με τα γραπτά του Λουθήρου. Ήδη στα 1520 υπήρχε σημαντικός αριθμός προτεσταντών διάσπαρτων στη χώρα, αν και η επαφή μεταξύ τους ήταν ελάχιστη.
Οι εγκύκλιες σπουδές του Theodore Beza ξεκινούν το 1528 όταν, σε ηλικία εννέα (!) ετών, στέλνεται από τον θείο του στην Ορλεάνη, κοντά στο Γερμανό ουμανιστή και προτεστάντη Melchior Wolmar, ο οποίος υπήρξε διδάσκαλος τόσο του Beza όσο και του Καλβίνου. Μάλιστα, ενδέχεται οι δύο να γνωρίστηκαν εκείνη την εποχή, καθώς μαθήτευσαν στον Wolmar την ίδια χρονική περίοδο. Ο Beza κατοικεί στο σπίτι του Wolmar επί επτά χρόνια. Ωστόσο, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του τελευταίου, αντιστέκεται με πείσμα σε κάθε προσπάθεια μεταστροφής του στον προτεσταντισμό. Παρ’ όλα αυτά, η συμπάθεια μεταξύ μαθητή και δασκάλου δεν έσβυσε ποτέ και ο Beza ακολουθεί τον Wolmar στην Μπουρζ, ένα από τα προπύργια των Γάλλων προτεσταντών.
Το 1534, ο Wolmar, μόλις που προλαβαίνει να διαφύγει στην πατρίδα του, τη Γερμανία, κατά τη διάρκεια των επεισοδίων με τις τοιχοκολλήσεις. Συγκεκριμένα, κάποιοι εξτρεμιστές Ουγενότοι τοιχοκολλούν σχεδόν σε όλους τους δρόμους του Παρισιού, αλλά και άλλων πόλεων, μια διακήρυξη με την οποία καταδικάζουν με εριστικό τρόπο το τελετουργικό της ρωμαιοκαθολικής λειτουργίας, τον Πάπα και τον κλήρο, με αποτέλεσμα να εξαπολυθούν απηνείς διωγμοί σε βάρος όλων των οπαδών της Μεταρρύθμισης, ενώ ο βασιλιάς της Γαλλίας, Φραγκίσκος Α΄, διατάσσει την εκτέλεση στην πυρά 24 προτεσταντών και επιβάλλει αυστηρή λογοκρισία σε κάθε έντυπο. Με τα γεγονότα αυτά συνδέεται και η διαφυγή, του τότε εικοσιπεντάχρονου Καλβίνου στη Γενεύη.
Ακολουθώντας την επιθυμία του πατέρα του, ο Beza επιστρέφει στις νομικές σπουδές του στην Ορλεάνη. Όμως ο νους και η καρδιά του λαχταρούν τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας, ιδιαίτερα της λατινικής ποίησης. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του τον Αύγουστο του 1539, ιδρύει μαζί με τον θείο του δικηγορικό γραφείο στο Παρίσι, αν και περισσότερο χρόνο αφιερώνει στη μελέτη της λατινικής ποίησης, τρέφοντας ιδιαίτερη αγάπη για τον Οβίδιο και τον Κάτουλλο, παρά στην άσκηση της δικηγορίας. Μάλιστα, την περίοδο αυτή (1548) ο Beza συγγράφει και ένα βιβλίο με ποιήματα που φέρει τον τίτλο Poemata Juvenalia, το οποίο προκαλεί μεγάλη αίσθηση στους παρισινούς κύκλους των γραμμάτων. Η βαθιά γνώση της λατινικής και το κομψό ύφος γραφής του Beza ήταν τόσο εντυπωσιακά, ώστε σχεδόν το σύνολο των συγχρόνων του, συμφωνούν ότι τα έργα που έγραψε στα λατινικά ήταν υφολογικά αρτιότερα από τα ύστερα γραπτά του στη γαλλική γλώσσα. Ωστόσο, το περιεχόμενο των ποιημάτων ήταν άσεμνο, γεγονός για το οποίο ο Beza επρόκειτο να μετανιώσει κατ’ επανάληψη στο μέλλον. Έχοντας εξασφαλίσει ένα σταθερό ετήσιο εισόδημα από 700 χρυσές κορώνες, ο Beza ζει τα επόμενα χρόνια μια μάλλον πολυτελή ζωή, συναναστρεφόμενος την υψηλή παρισινή κοινωνία. Στα 1544 αρραβωνιάζεται κρυφά την Claudine Denosse, μια άσημη κοπέλλα ταπεινής καταγωγής, την οποία κρύβει επιμελώς από τους κύκλους της υψηλής κοινωνίας, φοβούμενος το χλευασμό και τα κακεντρεχή σχόλια.
Η μεταστροφή
Το 1548 ο Beza ασθενεί βαριά πιθανότατα από βουβωνική πανώλη και, όπως συνέβη στην περίπτωση του Ζβίγγλιου 29 χρόνια νωρίτερα, η ασθένεια αυτή αποτελεί ορόσημο στη ζωή του. Γνωρίζει τον Χριστό ως προσωπικό του σωτήρα, εγκαταλείπει τον Ρωμαιοκαθολικισμό και ασπάζεται τον Αναμορφωμένο Προτεσταντισμό αφιερώνοντας τη ζωή του στη διάδοση του Ευαγγελίου. Λόγω των συνεχιζόμενων διωγμών στη Γαλλία διαφεύγει με τη μνηστή του στη Γενεύη τον Οκτώβριο του 1548. Εκεί παντρεύεται την Denosse και, με τη μεσολάβηση του Pierre Viret, ενός από τους ηγέτες της Μεταρρύθμισης στη Γενεύη, διορίζεται το 1549 καθηγητής Αρχαίων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης. Όντας λάτρης της Αναγέννησης, ο Beza υποστηρίζει την ανάγκη μελέτης των αρχαίων Ελλήνων, όμως χωρίς το παραμικρό στοιχείο δουλικότητας απέναντι στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Στην κριτική των Ιησουιτών για την προσχώρησή του στη Μεταρρύθμιση ο Beza απαντά με το σατιρικό έργο Beza Redivivus.
Ο Καλβίνος τρέφει ήδη βαθιά εκτίμηση για τον Beza όπως φαίνεται από μια επιστολή του προς τον Γκιγιώμ Φαρέλ (1489-1565), τον άλλο μεγάλο Αναμορφωτή της γαλλόφωνης Ελβετίας και ουσιαστικό πνευματικό πατέρα του Καλβίνου:
“Δεν θα ήμουν άνδρας αν δεν ανταποκρινόμουν στην αγάπη του. Με αγαπά περισσότερο και από αδελφό και με σέβεται σαν πατέρα. Όμως περισσότερο ανησυχώ για την απώλεια που θα γνώριζε η Εκκλησία αν στο μέσον της σταδιοδρομίας του ξαφνικά πέθαινε, καθώς σε αυτόν διακρίνω έναν άνδρα του οποίου το αγαθό πνεύμα, οι ευγενικοί και καλοί τρόποι, και το ανοικτό μυαλό τον καθιστούν προσφιλή σε κάθε δίκαιο άνθρωπο. Ωστόσο, ελπίζω ότι σε απάντηση των προσευχών μας θα επιστρέψει υγιής κοντά μας”.
Η περίοδος της δράσης
Πράγματι, η Γενεύη χρειαζόταν τον Beza και στα 1559 τον καλεί να αναλάβει την έδρα της Θεολογίας στην Ακαδημία που μόλις έχει ιδρύσει ο Καλβίνος. Ο Beza αποδέχεται την πρόσκληση παρά τις αντιδράσεις της Λωζάνης και εργάζεται ως καθηγητής στη Γενεύη έως το 1597, ενώ έως το 1563 διατελεί και πρύτανις της Ακαδημίας, αντικαθιστώντας τον Καλβίνο όταν ο τελευταίος αρνείται για λόγους υγείας την αποδοχή της θέσης αυτής. Επιπλέον, στα 1558 χειροτονείται ποιμένας και διακονεί παράλληλα την εκκλησία της Γενεύης από το 1559 έως το 1605, δηλαδή μέχρι το τέλος της ζωής του.
Στην Ακαδημία της Γενεύης, που εκείνη την εποχή θεωρείται το σημαντικότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της καλβινιστικής Ευρώπης, έχει ως μαθητές πολλούς από τους μετέπειτα ηγέτες της Μεταρρύθμισης σε άλλες χώρες όπως, για παράδειγμα, τους μετέπειτα Πουριτανούς Thomas Cartwright, Walter Travers, και Andrew Melville, τον John Knox και τον Jacobus Arminius. Ο τελευταίος θα αναδειχθεί σε έναν από τους σοβαρότερους αναθεωρητές της Αναμορφωμένης Θεολογίας και των θέσεων του Καλβίνου.
Ο Beza θεωρείται δικαίως από τις ηγετικές μορφές των Γάλλων Καλβινιστών (Ουγενότων). Τους υποστηρίζει με κάθε τρόπο στον αγώνα τους, είτε ταξιδεύοντας κρυφά στη Γαλλία με κίνδυνο της ζωής του προκειμένου να αναπτερώσει το ηθικό τους, είτε αγκαλιάζοντάς τους με αδελφική αγάπη στη Γενεύη. Εκτελεί χρέη προέδρου στην τελευταία εθνική σύνοδό τους στη La Rochelle το 1571, ένα από τα σημαντικότερα οχυρά των Ουγενότων. Η άγρια σφαγή των Ουγενότων σε ολόκληρη τη Γαλλία την παραμονή της γιορτής του Αγ. Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572) από τους Ρωμαιοκαθολικούς υπό τις διαταγές της Αικατερίνης των Μεδίκων θα καταστήσει αδύνατη για πολλά χρόνια κάθε μελλοντική σύνοδο.
Επίσης, συμπαραστέκεται με κάθε δυνατό τρόπο στους Βαλδένσιους τους οποίους επισκέπτεται συχνά στο Πεδεμόντιο, ενώ παράλληλα συμβάλλει σημαντικά στη διαμόρφωση των θέσεων της Αναμορφωμένης Εκκλησίας για το διάλογο και τις διαφωνίες με τους Λουθηρανούς. Καταβάλλει προσπάθειες από κοινού με τον Φίλιππο Μελάγχθωνα για μια ενοποίηση όλων των προτεσταντικών εκκλησιών. Η συμφωνία του με τον Heinrich Bullinger παρά τις αρχικές διαφωνίες τους, διάδοχο του Ζβίγγλιου, σχετικά με τη “Δεύτερη Ελβετική Ομολογία” (Confessio Helvetica posterior) υπήρξε ύψιστης σημασίας για την ομολογιακή ενότητα της Αναμορφωμένης Εκκλησίας και την ενιαία στάση της έναντι στη Λουθηρανική Εκκλησία.
Ο Διάλογος του Πουασύ
Ίσως η μεγαλύτερη υπηρεσία που πρόσφερε ο Beza στους Ουγενότους να υπήρξε η εκπροσώπησή τους στο Διάλογο του Πουασύ (Poissy) με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, που ξεκίνησε στις 31 Ιουλίου 1561 και κατά τη διάρκεια του οποίου συγκρούστηκε με τον καρδινάλιο της Λωρραίνης και τον Ισπανό Ιησουίτη Ντιέγκο Λαινέζ (Lainez) για το ζήτημα της μετουσίωσης του Χριστού στο Κυριακό Δείπνο. Στη δημόσια αυτή συνάντηση, την οποία διοργάνωσε η βασιλομήτωρ της Γαλλίας Αικατερίνη των Μεδίκων, σε μια προσπάθεια βελτίωσης των εξαιρετικά τεταμένων σχέσεων μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Ουγενότων, παρευρέθησαν 11 ποιμένες και 20 λαϊκοί εκ μέρους της Αναμορφωμένης Εκκλησίας, περίπου 50 Ρωμαιοκαθολικοί επίσκοποι, οι οποίοι ήταν εξ αρχής αντίθετοι με την εκδήλωση καθώς πίστευαν πως έπρεπε να δικάζουν τους αιρετικούς και όχι να συνδιαλέγονται μαζί τους, ο δεκαετής (!) βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Θ΄ και βεβαίως η μητέρα του, Αικατερίνη των Μεδίκων. Ο διάλογος σκοπό είχε την άμβλυνση των θεολογικών διαφορών μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Αναμορφωμένης Εκκλησίας αλλά έληξε τον Οκτώβριο του 1561 χωρίς να οδηγήσει πουθενά. Οι Ουγενότοι αντιμετωπίστηκαν πράγματι μάλλον ως κατηγορούμενοι σε δικαστήριο παρά ως ισότιμοι συνομιλητές. Είναι χαρακτηριστικό το ακόλουθο γεγονός που αναφέρεται στη βιβλιογραφία: κατά την είσοδο του Beza και της συνοδείας του στην αίθουσα ο καρδινάλιος Tournon, αρχιεπίσκοπος της Lyon, είπε: “Ιδού τα σκυλιά της Γενεύης!” (“Voici ces chiens genevois”). Ο Beza άκουσε το σχόλιο και απάντησε αμέσως: “Το ποίμνιο του Κυρίου χρειάζεται πιστά σκυλιά για να διώχνουν τους λύκους”. Στη συνέχεια, ξεκίνησε την ομιλία του με μια σύντομη προσευχή: “Κύριε ο Θεός, αιώνιε και παντοδύναμε Πατέρα, ενώπιον του μεγαλείου σου ομολογούμε ότι είμαστε άθλιοι αμαρτωλοί”. Οι επίσκοποι διέκοπταν συνεχώς τον Beza, ο οποίος με σαφήνεια και θάρρος ανέπτυσσε τις θέσεις της Μεταρρύθμισης “εις ώτα μη ακουόντων”. Όταν αναφέρθηκε στο Κυριακό Δείπνο και το ζήτημα της μετουσίωσης λέγοντας ότι “το σώμα του Χριστού απέχει από τον άρτο και τον οίνο όσο ο ουρανός από τη Γη”, οι καρδινάλιοι άρχισαν να φωνάζουν “βλασφημία!” ενώ η βασιλομήτωρ χαρακτήρισε αργότερα την παρομοίωση του Beza ως “γελοία και εριστική”. Ο διάλογος συνεχίστηκε επί ένα μήνα. Όπως είπε, αναφερόμενος στον Beza, ένας από τους βασικούς αντιπάλους της Μεταρρύθμισης, ο καρδινάλιος της Λωρραίνης: “Θα ευχόμουν είτε αυτός ο άνδρας να ήταν μουγγός είτε εμείς κουφοί”.
Οι τελευταίες ημέρες
Η σύζυγος του Beza πεθαίνει στα 1588 χωρίς να αφήσει απογόνους κι εκείνος ξαναπαντρεύεται μια χήρα από τη Γένοβα, την Genevieve del Piano. Στην κηδεία του Καλβίνου το 1564 ο Beza εκφωνεί τον επικήδειο, όπου μεταξύ άλλων και αναφερόμενος στην ώρα θανάτου του Καλβίνου, λέει: “Έτσι, την ίδια στιγμή εκείνη την ημέρα, ο ήλιος έδυσε και το λαμπρότερο φως αυτού του κόσμου, που έδειχνε το δρόμο για την Εκκλησία του Θεού, αποσύρθηκε στον Παράδεισο. Μπορούμε να πούμε ότι στις μέρες μας ο Θεός ικανοποιήθηκε επειδή μέσω αυτού του μοναδικού ανθρώπου μας δίδαξε πώς να ζούμε καλά και να πεθαίνουμε καλά”. Αργότερα ο Beza θα γράψει την πρώτη βιογραφία του μέντορα και αγαπημένου φίλου του.
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κατέβαλε μέχρι τέλους κάθε δυνατή προσπάθεια για να επαναφέρει τον Beza στους κόλπους της. Μάλιστα το 1597, όταν ο Beza ήταν ήδη ηλικίας 78 ετών και δίδασκε ακόμη στην Ακαδημία, η Ρώμη κατέφυγε στη δωροδοκία. Ένας απεσταλμένος τον επισκέφτηκε στη Γενεύη και του πρόσφερε εν ονόματι του Πάπα Κλήμη Η΄ μια ετήσια σύνταξη από 4000 χρυσές κορώνες και ένα χρηματικό ποσόν ίσο με το διπλάσιο της συνολικής αξίας των υπαρχόντων του. Ο Beza τον απέπεμψε λέγοντας: “Πηγαίνετε, κύριε. Είμαι πολύ γέρος και πολύ κουφός για να μπορώ να ακούσω τέτοια λόγια!”
Έχοντας αγωνιστεί τον καλό αγώνα και τηρήσει την πίστη, ο Theodore Beza πεθαίνει ειρηνικά την Κυριακή της 23ης Οκτωβρίου 1605 σε ηλικία 86 ετών. Παρά τη ρητά εκπεφρασμένη επιθυμία του και επειδή υπήρχαν φόβοι για κλοπή της σορού και μεταφορά της στη Ρώμη, δεν ετάφη στο κοιμητήριο όπου είχε ταφεί ο Καλβίνος, αλλά στην εκκλησία του Αγ. Πέτρου (St. Pierre).
Έργα
Μολονότι ο Beza δεν διαθέτει το βάθος και την πρωτοτυπία του στοχασμού του Καλβίνου, το συγγραφικό του έργο είναι εκτενές. Εκτός από τα έργα που προαναφέρθηκαν, περιλαμβάνει δράματα, σάτιρες, λίβελλους, αρχαία ελληνική και λατινική γραμματική, βιογραφίες, πολιτικές πραγματείες, και θεολογικές αναλύσεις. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται μέχρι σήμερα η έκδοση στα 1580 του ιστορικού έργου Εκκλησιαστική ιστορία των αναμορφωμένων εκκλησιών στο βασίλειο της Γαλλίας. Επίσης επιμελήθηκε την έκδοση της αλληλογραφίας του Καλβίνου και έγραψε μια πραγματεία με την οποία δικαιολογεί την εκτέλεση του Σερβέτου. Υπερασπίστηκε με πληθώρα επιστολών και άρθρων το πρεσβυτερικό σύστημα έναντι του αγγλικανικού συστήματος διοίκησης της εκκλησίας, κατήγγειλε το λουθηρανικό δόγμα της συμμετουσίωσης και υπερασπίστηκε το δόγμα του προορισμού. Μετέφρασε τους Ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης (αν και η μετάφραση παρουσιάζει ατέλειες), και συνέγραψε το βιβλικό δράμα Η θυσία του Αβραάμ (Abraham Sacrifiant, 1550). Από τα σατιρικά και συνάμα πολεμικά έργα ξεχωρίζουν Ο κύκλωπας και ο λογικός όνος, Η κωμωδία του ασθενούς Πάπα, Ο παπικός γεωγραφικός χάρτης, και Η επιστολή του Βενεδίκτου Πασσαβάν (Passavantius, 1551). Ιδιαίτερα οξύς κατά της αρχής της ανεξιθρησκείας αποδεικνύεται στο έργο του Περί των τιμωρουμένων από την πολιτική αρχή αιρετικών (De haereticis a civili magistratu puniendis), που εκδόθηκε το 1554, ένα χρόνο μετά την εκτέλεση του Σερβέτου, και αποτελεί ένα μάλλον ατυχές έργο που μέχρι σήμερα δίνει αφορμή για πολλά αρνητικά σχόλια σε βάρος του Καλβινισμού με την κατηγορία του άκαμπτου θεολογικού συστήματος.
Τα θεολογικά κείμενά του είναι συγκεντρωμένα στο Tractationes Theologicae. Η μελέτη τους δείχνει ότι ο Beza ήταν πράγματι το alter ego του Καλβίνου. Ωστόσο, εκτός των άλλων ο Beza υπήρξε ο σπουδαιότερος μελετητής της Καινής Διαθήκης στην εποχή του και έγινε ιδιαίτερα γνωστός για τον ομώνυμο κώδικα που ανακάλυψε το 1562 και δώρησε στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ το 1581. Ο Κώδικας του Βέζα (Codex Bezae), με πιθανό τόπο καταγωγής τη νότια Γαλλία, είναι ένα χειρόγραφο της Καινής Διαθήκης από τον 5ο αιώνα, το οποίο φυλάσσεται μέχρι σήμερα στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (Codex Cantabrigiensis) και σημειώνεται στην κριτική του κειμένου με τα σύμβολα D ή ο5 ή δ5. Περιέχει τα τέσσερα Ευαγγέλια και τις Πράξεις των Αποστόλων με ορισμένα χάσματα, ενώ είναι ο αρχαιότερος δίγλωσσος κώδικας με το ελληνικό πρωτότυπο και τη λατινική μετάφραση.
O Beza υπήρξε υπεύθυνος μαζί με τον Καλβίνο για την έκδοση της διάσημης “Βίβλου της Γενεύης” στα 1560, η οποία περιείχε χάρτες και πίνακες με ιστορικά στοιχεία και ήταν η πρώτη που διέθετε αρίθμηση εδαφίων. Tο 1565 εκδίδει την Καινή Διαθήκη σε τρίγλωσση μορφή, με το αρχαίο ελληνικό κείμενο δίπλα από το λατινικό της Vulgata και μια δική του μετάφραση στα γαλλικά, ενώ η έκδοση είναι υπομνηματισμένη. Όμως ιδιαίτερα σημαντική είναι η δεύτερη έκδοση του έργου αυτού στα 1582, για την οποία χρησιμοποιεί τόσο τον Codex Bezae όσο και τον Codex Claromontanus, που είχε ανακαλύψει στο Claremont και ο οποίος σήμερα φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι. I
Ο κος Θ. Γ. Γραμμένος είναι λέκτωρ στο Πολυτεχνείο Θεσσαλίας.
Βιβλιογραφία
- J. S. Bray, “Theodore Beza’s Doctrine of Predestination”, 1975, Coronet Books
- Lindberg, “The European Reformations”, 1996, Blackwell
- H.M. Baird, “Theodore Beza, Counselor of French Reformation, 1519-1605”, 1970, Lenox Hill
- S.M. Manetsch, “Theodore Beza and the Quest for Peace in France , 1572-1598”, 2000, Brill Academic Publ.
- D.C. Steinmetz, “Reformers in the Wings: from Geiler von Kaysersberg to Theodore Beza”, 2001, 2nd ed., Oxford University Press
Το κείμενο αναδημοσιεύεται κατόπιν αδείας από το περιοδικό “Αστήρ της Ανατολής”.